سنت عذرخواهی

جارستان: در فرهنگ سیاسی جهان، عذرخواهی یک مقام عالی‌رتبه نشانه‌ای از بلوغ نهادی و پذیرش مسئولیت است. عذرخواهی سیاسی نه تنها بازتابی از پذیرش مسئولیت است بلکه می‌تواند نقش مهمی در جلب اعتماد عمومی، کاهش تنش‌ها و کنترل بحران داشته باشد.

رفسنجانی؛ توضیح به جای پوزش

(۱۳۷۶-۱۳۶۸) دوران ریاست‌جمهوری اکبر هاشمی‌رفسنجانی با بازسازی اقتصادی پس از جنگ شناخته می‌شود. در منطق سیاست آن سال‌ها، رئیس‌جمهور بیشتر معمار توسعه معرفی می‌شد. انتقادات عمومی و رسانه‌ای معمولا مطرح می‌شدند اما عذرخواهی رسمی جزو اصول مطرح‌ نبوده است.

خاتمی؛ اعتراف به کاستی‌ها

(۱۳۸۴-۱۳۷۶) محمد خاتمی با شعار توسعه سیاسی و گفت‌وگوی تمدن‌ها بر سر کار آمد. او در برابر بحران‌هایی همچون واقعه کوی دانشگاه در تیر ۷۸ یا انسداد اصلاحات بارها از کاستی‌ها و نقصان‌ها سخن گفت و بعدها نیز در سال ۹۷ در قامت چهره‌ای سیاسی از مردم بابت ناکامی‌ها پوزش خواست.

احمدی‌نژاد؛ حمله به جای پذیرش مسئولیت

(۱۳۹۲-۱۳۸۴) محمود احمدی‌نژاد، در دوره‌ای که تحریم‌ها، بحران هسته‌ای، گرانی و فساد اداری فضای عمومی را پر کرده بود کمتر به سنت عذرخواهی نزدیک شد. لحن او عمدتا دفاعی و تهاجمی بود؛ مقصر بحران‌ها یا دولت‌های گذشته معرفی می‌شدند یا دشمنان خارجی. تنها نمونه‌های فرعی از پوزش‌خواهی در حاشیه سفرها ثبت شده اما در بحران‌های ملی، رئیس‌جمهور نهم و دهم ترجیح می‌داد از مسئولیت فاصله بگیرد.

روحانی؛ نخستین عذرخواهی بابت خاموشی‌ها

(۱۴۰۰-۱۳۹۲) نقطه‌ عطف سنت عذرخواهی در جمهوری اسلامی را شاید بتوان به دولت حسن روحانی نسبت داد. در تابستان ۱۴۰۰ قطعی‌های گسترده برق در اوج گرما، خشم عمومی را برانگیخت. روحانی در جلسه هیأت دولت و در گفت‌وگویی تلویزیونی با صراحت گفت: «من از مردمی که در این روزها دچار مشکل شدند، عذرخواهی می‌کنم». او هم‌زمان دلایل فنی و اقلیمی- از خشکسالی و کاهش تولید برقابی تا مصرف بالای خانگی و صنعتی- را توضیح داد.

رئیسی؛ پوزش‌های محلی، نه ملی

(۱۴۰۲-۱۴۰۰) دوران ریاست‌جمهوری ابراهیم رئیسی نیز با بحران‌های متعدد اقتصادی، برق، گاز، تحریم‌ها و… همراه بود اما نمونه‌های قابل قیاس با روحانی یا پزشکیان از عذرخواهی رسمی در مقیاس ملی کمتر برجسته‌اند. عذرخواهی‌ها معمولا محلی، در دیدارهای استانی یا در مقابل گروه‌های محدود بوده‌اند؛ نه لزوما در رسانه‌ای گسترده یا در واکنش به یک بحران ملی به ‌صورت مستقیم و قبول مسئولیت.

پزشکیان؛ صراحت در پذیرش مسئولیت

(۱۴۰۴ تا امروز) مسعود پزشکیان از نخستین روزهای ریاست‌جمهوری با بحران انرژی روبه‌رو شد. در زمستان ۱۴۰۳ و اوایل ۱۴۰۴ به دلیل کمبود سوخت و مشکلات شبکه، دولت ناچار به قطع برق و سوزاندن مازوت در نیروگاه‌ها شد. پزشکیان در مجلس و رسانه ملی آشکارا گفت: «من از مردم کشورمان عذرخواهی می‌کنم؛ مجبور شدیم، برق را قطع کنیم و مازوت بسوزانیم. به هیچ‌وجه دلم نمی‌خواست چنین شود».

چرا عذرخواهی نادر بوده است؟

چند عامل سبب شده‌اند، عذرخواهی در ایران و در بین مسئولان عالی‌رتبه کمتر معمول باشد.

اولین آن ساختار قدرت است. بخشی از تصمیم‌های کلان، از سیاست خارجی تا امنیت داخلی در نهادهایی بیرون از دولت گرفته می‌شود. بنابراین رئیس‌جمهور خود را مسئول مطلق نمی‌بیند. دومین عامل، فشار عوامل بیرونی است. تحریم‌ها، خشکسالی، کرونا و … همواره به ‌عنوان «علت‌های خارج از کنترل» معرفی شده‌اند. این نگاه مجالی برای عذرخواهی تمام‌عیار نمی‌گذارد. سومین موضوع فرهنگ سیاسی است. عذرخواهی در فرهنگ سیاسی ایران غالبا نشانه‌ ضعف تلقی شده است.

چشم به آینده

سنت عذرخواهی در ایران به‌ عنوان ابزار پاسخگویی هنوز کاملاً تثبیت‌‌شده نیست اما طی دهه اخیر با نمونه‌هایی مثل روحانی و پزشکیان، عینی‌تر و محسوس‌تر شده است. گرچه عذرخواهی‌ها بیشتر حول بحران‌هایی با تأثیر زندگی روزمره مردم‌ هستند مثل قطعی برق، آلودگی، قطع گاز، مسائل خدماتی و… اما از نظر تأثیر، می‌توانند به کاهش فشار عمومی کمک کنند./روزنامه سازندگی